Planowanie szkolenia w treningu sportowym

Kierowanie jest niczym innym, jak procesem planowania, organizowania, przewodzenia czyli kierowania w węższym znaczeniu i kontrolowania działalności członków organizacji, w naszym przypadku zawodników danego zespołu.
   Składowe kierowania czyli planowania, przewodzenie i kontrola, są to pojęcia podstawowe w procesie szkolenia, które wzajemnie się przeplatają i uzupełniają. Żeby planowanie miało sens trzeba odpowiednio kierować i kontrolować proces treningowy. Mimo, że te trzy pojęcia są moim zdaniem nierozerwalne ze sobą związane, omówię je osobno dla podkreślenia wagi każdego z nich w piłce nożnej. Tym bardziej, że nie powinny być one obce przyszłemu trenerowi gier zespołowych .

1.Planowanie
1.1. O potrzebie planowania w sporcie. Tok pracy nad planowaniem.
     Pod pojęciem planowanie sportowe rozumiemy zespół wiążących dyrektyw określonej organizacji sportowej, ustalającej porządek pracy na dany, określony okres tak, aby zapewnić ciągłość, długofalowość i sterowalność procesem rozwoju sportu oraz szkolenia zawodników, zespołu czy drużyny.
     Proces szkolenia musi być odpowiednio rozłożony w czasie. Nie może stanowić zbioru zdarzeń przypadkowych, lecz być działalnością świadomie zorganizowaną, w której udział czynników nieprzewidzialnych jest ograniczony do minimum. Narzędziem regulującym taki tok pracy jest plan.
     Plan- planowanie w rzeczywistości sportowej każdego trenera jest "złem koniecznym". Bez planowania nie można liczyć nawet na dostateczny wynik sportowy, gdyż trener nie myśląc o celu swojej pracy nie umie ocenić wyniku, jaki osiąga jego zawodnik czy drużyna i logicznie na rzecz patrząc nie może skontrolować procesu treningowego, ani go tak poprowadzić, aby osiągnąć jakikolwiek wynik w głębszym znaczeniu. Spontaniczność w pracy trenera nie powinna mieć miejsca- każdy szczegół powinien być do końca dopracowany. Jednym słowem zaplanowany.
     Ogólne zasady planowania w sporcie nie różnią się od zasad planowania w innych dziedzinach życia i są tak samo obowiązujące. Znaczy to, że plan powstaje w wyniku działań koncepcyjnych, jego punkt wyjścia stanowi sformułowanie prognozy umożliwiającej obranie celu. Krokiem następnym jest program, a dopiero jego rozwinięcie stanowi plan.
     Prognozą określamy naukowo uzasadnione przewidywanie przebiegu i stanu prawdopodobnych przyszłych zdarzeń sportowych i szkoleniowych. Prognoza powinna poprzedzić planowanie i programowanie szkolenia sportowego. Do najpopularniejszych metod prognostycznych należą:

A. Metoda kolejnych przybliżeń, w której wychodzi się od opracowania wyjściowego wariantu programu działania i poddania go ocenie oraz weryfikacji ekspertów.
B. Metoda planowania liniowego: dająca szansę na wymienne określenie elementów szczegółowych programów np. dla obciążeń treningowych.
C. Metoda sieciowa: dla ustalenia kierunków, kolejności nauczania i doskonalenia sportowego.

      Zadania wynikające z różnych prognoz, nabierają charakteru decyzyjnego dopiero w planie szkolenia, którego skuteczność określona jest całą gamą cech.
     Program zawiera zbiór wewnętrznie spójnych celów, zadań i środków realizacji. Opracowany jest przy zastosowaniu wybranego kryterium, z uwzględnieniem przyjętych koncepcji dochodzenia do celu, założeń szkoleniowych i wszelkich obiektywnie istniejących ograniczeń.
     Plan jest zbiorem decyzji, zawiera cele i środki do ich realizacji, określa czas uruchamiania poszczególnych przedsięwzięć.
     Tok pracy nad planowaniem w skrócie został przedstawiony wyżej, warto jednak omówić go bardziej szczegółowo. Wszystko zaczyna się od prognozy, a więc oparte jest na realnych przesłankach wizji stanu przyszłego. Winna ona zawierać możliwie najwięcej wymiernych danych. Kreśląc koncepcje szkolenia na jakiś określony cykl, powinniśmy sporządzić prognozę wymogów i uwarunkowań, tzn. uwzględnić przewidywany poziom wyników, kierunek modyfikacji programów i warunków współzawodnictwa, a także stopień wzrostu, złożoności dyscypliny. Trzeba określić, jaki będzie w przybliżeniu "model mistrza", czym może się charakteryzować zawodnik zdolny sprostać tym wymaganiom. Druga część prognozy stanowi określenie własnych możliwości wynikających z analizy rzeczywistej sytuacji. Trzeba sobie odpowiedzieć na pytanie, jakie posiadamy szansę na to, by prowadzeni przez z nas zawodnicy spełnili wymogi wynikające z prognozy. Ocena ta musi być realna, uwzględniająca rzeczywiste tempo możliwości rozwoju.
     Następnym krokiem w toku pracy nad planowaniem jest wyznaczenie celu zasadniczego – głównego oraz celów etapowych. Celem zasadniczym jest etap końcowy prognozy, tzn. to, co chcemy osiągnąć. Może to być np. finał mistrzostw świata, czy też opanowanie przez zawodników konkretnych założeń taktycznych i technicznych. Cele etapowe, to osiągnięcia pośrednie w ramach rozpatrywanego przedziału czasu. Trzeba też zwrócić uwagę na tzw. hierarchiczną strukturę celów, w której cele niższego rzędu stanowią środki realizacji tych z wyższego rzędu. Cele pośrednie są więc także etapami kontroli w dążeniu do osiągnięcia celu głównego. Wszystkie cele muszą być sformułowane w sposób jednoznaczny, muszą być wymienne (ilościowo i jakościowo) podlegać kontroli. Warunki ich osiągnięcia muszą być precyzyjnie określone.
     Krok następny, to opracowanie programu, który określa wybór do obranego celu. W trakcie przygotowania programu rozważamy i analizujemy różne możliwe drogi osiągnięcia celów określając ich zalety i wady. W programie powinniśmy umieścić koncepcję stosowania określonych metod i doboru zasadniczych środków. Powinny też się znaleźć wymogi dotyczące zabezpieczenia bazowego i materialnego.
     Program jest tworem elastycznym, zawiera dyrektywy kierunkowe, lecz jeszcze nie robocze decyzje. Wynikające z programu zadania nabierają charakteru decyzyjnego dopiero w planie. W nim określa się już szczegółowe kolejne cele, środki i metody prowadzące do ich osiągnięcia oraz wyznacza warunki i parametry pracy. Plan jest dokumentem szczegółowym, precyzyjnie przewidującym sposoby realizacji szkolenia.

1.2. Cechy dobrze opracowanego planu.
     Rozpoczynając opracowanie planu działalności w jakiejkolwiek dyscyplinie sportowej, a zwłaszcza w zespołowych grach sportowych, trzeba przede wszystkim wziąć pod uwagę podstawowe cechy charakteryzujące tą pracę. Główną cechą jest dobrowolność sportu. Znaczy to, że udział młodzieży w sporcie jest całkowicie dobrowolny i niewymuszony. Planowanie musi tę sprawę uwzględniać. W związku z tym praca powinna być interesująca, bo jedynie w ten sposób uzyska się możliwość rzetelnego wykonania zaplanowanych zadań. Zajęcia z piłki nożnej muszą więc odznaczać dużą różnorodnością i atrakcyjnością. Planowanie powinno więc uwzględniać możliwość wykazania przez zawodników własnej inicjatywy i samodzielności, powinno odpowiadać poziomom rozwoju oraz właściwościom psychicznym i intelektualnym zawodników. Plan musi być zbudowany, aby przez swoją prostotę i przejrzystość odciążał trenera od zbiurokratyzowanych form pracy, a pozwolił mu przebywać z grupą zawodników i przez to skuteczniej pracować. Musi być dokładny i oparty na danych ilościowych.
     Plan powinien charakteryzować się następującymi cechami podstawowymi:

1. Celowość – wykonanie planu winno prowadzić do osiągnięcia zamierzonego celu w ściśle określonym terminie. Muszę zwrócić uwagę, że nawet pełna realizacja planu przy braku efektów pracy nie może stanowić w żadnym przypadku podstawy do pozytywnej oceny włożonego w nią wysiłku trenera i zawodników. Wysunąć stąd możemy wniosek, że skoro istotą treningu jest uzyskanie celów, a nie realizacja planu, trzeba go systematycznie kontrolować i w razie potrzeby poddać rewizji, a więc musi on być elastyczny.
2. Elastyczność – możliwość dokonywania zmian i wprowadzania korekt w trakcie realizacji. Plan zawierający dobrze określone cele i elastyczny, musi opierać się na rzetelnej wiedzy, czyli inaczej musi być ugruntowany poznawczo i racjonalnie. Zwiększy to niewątpliwie kompletność planu, pozbawiając go niepożądanych braków lub sprzeczności.
3. Wewnętrzna zgodność – nie powinien zawierać sprzeczności oraz elementów, które uniemożliwiają jego realizację.
4. Wykonalność – skoordynowanie zamierzeń z warunkami działalności, z aktualnymi możliwościami zawodników. Plan szkoleniowy powinien zawierać cele i zadania na miarę możliwości zawodników i trenera. Stanie się przez to bardziej komunikatywny, czytelny dla wykonawców, a zatem będzie operatywny.
5. Przejrzystość strukturalna – jednoznaczny i zrozumiały zarówno dla trenera jak i zawodnika
6. Ekonomiczność – osiągnięcie celu jak najmniejszym nakładem pracy.

     Podstawową funkcją planów jest pomoc w kierowaniu treningiem. Rolę tą pełnią wskazania dotyczące stosowanych środków, wielkości obciążeń, metod treningowych oraz kontroli postępów.

1.3.Formy planowania

1.3.1.Plan perspektywiczny.
      Głównym jego zadaniem jest wytyczenie kierunku postępowania z grupą sportową na przestrzeni co najmniej kilku lat. Mimo pozornie wielkiej rozpiętości zagadnień w czasie, plan ten w konsekwencji decyduje o rozwoju grupy. Obejmuje on okres od 4 do 6 lat, np. w pracy z młodzikami bierze się pod uwagę plan dalszego ich rozwoju w grupie juniorów, a nawet w kategorii seniorów. Plan z kadrą olimpijską opiera się na 4-letnim cyklu pracy z zawodnikami. Niewątpliwie jest to , że szkoleniowiec rzetelnie traktując swój zawód jest w stanie przepracować w swojej karierze zawodowej ok. 4 do 6- planów perspektywicznych dla określonych grup, jeżeli będzie z nimi cały czas pracował. Oczywiste jest, że nic nie sprawia takiej satysfakcji trenerowi jak wychowanie zawodnika od podstaw i doprowadzenie go do wysokich osiągnięć sportowych. Stąd też opracowując plan perspektywiczny musi on sobie zdawać sprawę z tego, że przygotowuje jednocześnie tzw. "plan życiowy" zawodnika. A więc zły i niedbale przygotowany plan zabiera szkoleniowcowi od razu część upragnionego sukcesu, ponieważ bez przemyślanego planu pominie on w działalności szereg szczegółów decydującym o większym jeszcze powodzeniu zawodnika.
     Plan perspektywiczny jest w zasadzie dokumentacją opisową. Sporządza go kierownictwo sekcji wraz z trenerami. Ze względu na duże znaczenie tego planu projekt omawiany jest na zebraniu zarządu klubu, a jego realizacja wchodzi w skład ogólnej strategii klubu sportowego.

1.3.2. Roczny plan organizacji szkolenia.
     Na podstawie sporządzonego planu perspektywicznego zostaje opracowany roczny plan organizacji szkolenia. Jest on ściśle powiązany z okresami treningowymi rozgrywek mistrzowskich danej grupy szkoleniowej. Plan ten składa się z części opisowej i graficznej.
W części opisowej uwzględnia się:

1. generalne zadania stojące przed zawodnikami (w roku)
2. środki, przy pomocy których trener chce osiągnąć postawiony cel,
3. wyjściowy poziom wyników podlegający wytrenowaniu,
4. obsadę kadry szkoleniowej,
5. sprzęt i urządzenia sportowe

W części graficznej należy zaznaczyć (najlepiej różnorodnymi kolorami):

1. ilość treningów w poszczególnych okresach
2. ilość zgrupowań i zawodów różnych typów
3. terminarz badań lekarskich, kursów szkoleniowych
4. propozycje pracy treningowej w rozbiciu na 12 miesięcy i 52 tygodnie (czynniki podlegające wytrenowaniu)

     Na odwrocie planu umieszczone są uwagi dotyczące spraw organizacyjnych i finansowych oraz analizy wniosków z pracy szkoleniowej w poszczególnych okresach treningowych. W drugiej części wymienia się treść szkolenia dostosowaną do możliwości ćwiczących , zadania obsadę trenerską, warunki niezbędne do szkolenia, sprzęt, urządzenia itp. W części graficznej treść poszczególnych etapów w różnych okresach treningowych zaznacza się umownymi kolorami lub znakami.
     Ułożenie takiego plany na cały rok jest bardzo trudne. W przypadku zaistnienia problemów z ułożenie rocznego planu, należy opracować plan na poszczególne okresy szkoleniowe, a nawet na podokresy i stopniowo, w miarę postępowania pracy, uzupełniać je. Należy unikać rozszerzania form opisowych, a operować głównie konkretami, tzn. liczbami, terminami, miejscami realizacji itd.

1.3.3. Roczny plan szkolenia.
     Roczny plan szkolenia jest ściśle związany z rocznym planem organizacji szkolenia, ale akcent położony jest zdecydowanie na środki, za pomocą których trener zamierza osiągnąć postawione cele. Składa się on z części graficznej w podobnym układzie jak plan organizacji szkolenia, natomiast zapis jest dokładniejszy i uwzględnia główne elementy szkolenia:
Sprawność ogólną, technikę, taktykę, testy, sprawdziany, rodzaje i typy zawodów sportowych, badania lekarskie, trening indywidualny, teorię dyscypliny i przepisów gry, zgrupowania, leczenie, urlopy. Wszystkie elementy rocznego cyklu treningowego są wyszczególnione zgodnie z celem i zadaniem poszczególnych okresów i podokresów.

1.3.4. Okresowy plan szkolenia.
     Okresowy plan szkolenia, w odróżnieniu od obu rocznych planów, jest bardziej szczegółowy i wynika z założeń dotyczących obu tych planów. Jest bogatszy o dane traktujące o pracy w zakresie sprawności ogólnej, ukierunkowanej i specjalnej z podziałem na zdolności motoryczne, najważniejsze elementy techniki i taktyki.
     Składa się ten plan, podobnie jak poprzednie z części graficznej i opisowej. W części graficznej uwzględnia się trening indywidualny, dyscypliny uzupełniające, testy i sprawdziany, badania lekarskie, zgrupowania, różne rodzaje zawodów, teorie a także czas trwania poszczególnych lekcji treningowych i wielkość obciążenia w procentach.

     Plan okresowy uwzględnia oprócz tego:

• kolejność dni treningowych
• metody treningowe stosowane w nauczaniu i doskonaleniu elementów podlegających wytrenowaniu
• wielkość globalnego obciążenia z możliwością korekty krzywej natężenia
• akcent poszczególnych treningów w cyklu tygodniowym
• stosowane środki treningowe

1.3.5 Indywidualny plan treningu
     Indywidualizacja w treningu gier zespołowych jest bardzo zaniedbana, ale w dużej mierze wynika to z charakteru tych dyscyplin. Wiąże się to ze stosowaniem jednakowych środków i metod w odniesieniu do wszystkich zawodników biorących udział w treningu. Trenerzy, którzy chcą wprowadzić indywidualizację w treningu napotykają wiele trudności natury organizacyjnej. Nawet, gdy uda mu się zorganizować w takiej formie trening, pod kątem indywidualnej pracy zawodnika, to nie będzie w stanie kontrolować swoich podopiecznych. Dlatego ważnym jest, aby przed organizowaniem indywidualnego treningu wdrożyć swoich zawodników do samokontroli i samodyscypliny.
     Indywidualny trening, wyodrębnia specjalne ćwiczenia dla konkretnych warunków, potrzeb i możliwości zawodnika mają na celu uzupełnienie braków w stosunku do przeciętnego poziomu całej grupy oraz doskonalenie poszczególnych elementów sprawności ogólnej, ukierunkowanej i specjalnej. Przy układaniu planu treningu indywidualnego trzeba posiadać dokładną charakterystykę zawodnika i na tej podstawie określić zadania szczegółowe: rodzaj ćwiczeń dzień treningu, obciążenie, czas odpoczynku. Powinno też się prowadzić analizę realizacji postawionych zadań. W zestawie planu powinny znaleźć się wskazówki i zalecenia, powstałe w wyniku obserwacji zawodnika przez trenera, współpracy z lekarzem.
Rozróżnia się następujące formy treningu indywidualnego

• indywidualna praca zawodnika pod kontrolą i kierunkiem trenera lub samokontrola,
• tworzenie grup ćwiczebnych (dwóch, trzech zawodników) o podobnych brakach.

1.3.6. Sprawozdawczość.
     Celem sprawozdania jest podsumowanie i zanalizowanie przeprowadzonego okresu treningowego. Sprawozdanie powinno zawierać odpowiedzi, w jaki sposób poszczególne punkty planu, np. rocznego zostały zrealizowane w praktyce. W sprawozdaniach należy posługiwać się obiektywnym materiałem. Powinno ono zawierać też w zakończeniu wnioski podsumowujące.

1.3.7. Kontrola realizacji planu szkolenia.
      Ogólne uwagi do realizacji kontroli szkolenia sportowego:

• należy pamiętać, że kontrola ta musi pozwolić na określenie stopnia efektywności stosowanych metod, form i środków treningu oraz walki sportowej,
• należy określić formę kontroli: masowa, grupowa czy indywidualna,
• należy wyraźnie określić cel i zadania kontroli dla danego okresu szkoleniowego,
• należy zapewnić narzędzia badawcze gwarantujące rzetelne przeprowadzenie kontroli
• należy przeprowadzić kontrolę w warunkach zbliżonych do wysiłku stosowanego w danej dyscyplinie,
• należy zapewnić aktywny udział w kontroli, samych zawodników

1.4. Podsumowanie.
     Każdy trener i nauczyciel wychowania fizycznego powinien znać podstawy planowania i stosować je w swojej pracy. W planowaniu chodzi o to, aby czynniki świadomie zorganizowanej działalności przeważały nad tymi przypadkowymi. Zbyt często bowiem zdarza się że plany i programy sporządza się jedynie dla formalnego spełnienia stawianych wymagań.

Opracował: Jabloński Dariusz