Rozwój motoryczny w ontogenezie

1.   Rozwój ruchów przebiega od reakcji ogólnych do specyficznych (aktywność zgeneralizowana poprzedza aktywność zlokalizowaną).
2.   Rozwój ruchów przebiega wg następstwa cefalokaudalnego (stopniowe zstępowanie od głowy ku innym częściom ciała).
3.   Rozwój ruchów przebiega wg następstwa proksimodalnego - (odśrodkowo) (stopnio­wo postępując od osi głównej ku innym częściom ciała).   
4.   Rozwój ruchów przebiega od ruchów symetrycznych do asymetrycznych.
5.   Łatwiejsze i wcześniejsze są ruchy cykliczne niż acykliczne.
6.   Rozwój motoryczny polega na wiązaniu sfery czuciowej (sensorycznej) z ruchową.
7.   Rozwój ruchowy polega na stopniowym opanowywaniu ruchów i wdrażaniu się do ich kontroli.
8.   Rozwój ruchów biegnie ku ich interioryzacji, uwewnętrznianiu i intelektualizacji.
9.   Rozwój ruchów odbywa się na zasadzie asocjacji i dysocjacji, syntezy i analizy.
10. Rozwój motoryczny wspierany jest najpierw przez proprioreceptory i tangorceptory, a później przez telereceptory.

Kryteria gotowości do uczenia się :
• zainteresowanie uczeniem;
• długotrwałość zainteresowań;
• postępy w uczeniu się.

Uczenie się
* uczenie się metodą prób i błędów ("przybliżeń i poprawek", "porażek i sukcesów"). Uczeniem się dziecka bezpośrednio nikt nie kieruje ani nie dostarcza wzoru do naśladowania. Dziecko z własnej inicjatywy podejmuje różnorodne próby  i często w sposób dość przypadkowy stara się zbliżyć do osiągnięcia sukcesu. Rezultaty są zwykle poniżej możliwości. Dziecko rozwija tu własną inwencję i samo poznaje tajniki panowania nad ciałem; 
* naśladownictwo –  obserwowanie i naśladowanie modelu jest zwykle efektywniejsze niż uczenie się metodą prób i błędów. Ograniczenia skuteczności uczenia się wynikają stąd, że:
a) model może nie stanowić dobrego wzorca,
b) model może nie być dobrym obserwatorem ruchu, a błędne nawyki są trudne do usunięcia,
c) nawet dobra zewnętrzna znajomość czynności ruchowej niewiele mówi o wewnętrznych mechanizmach współdziałania poszczególnych sił i kolejnych krokach przybliżających do pełnego opanowania tej czynności;
*  nauczanie czynności ruchowej – uczący się jest tutaj bezpośrednio instruowany odnośnie do sposobu wykonania danego zadania ruchowego.

Rozwój motoryczny w okresie noworodkowym i niemowlęcym

*  Dziecko rodzi się ze znaczącą liczbą odruchów bezwarunkowych. Ich mechanizm jest wrodzony, a reakcje charakteryzuje niezawodność, niezmienność i natychmiastowość występowania. Niektóre z nich pozostaną przez całe życie inne natomiast zanikają we wczesnym dzieciństwie: (wydzielanie śliny, zwężanie źrenicy, odruchy oddychania, ziewania, czkawki, a także ustępujące odruchy m.in. Babińskiego czy Moro).
*   Charakterystyczną cechą motoryczności niemowlęcia są ruchy "błędne"- mające nikły związek z otaczającą rzeczywistością. Ruchy błędne są:
a) niekierowane na cel,
b) nieskoordynowane, czyli nieskładne, nie powiązane między sobą,
c) nieopanowanymi, czyli mimo woli, bez świadomości i zamiaru ich wykonania.
*  Równocześnie z elementarnymi ruchami chwytnymi rozwija się i doskonali­ lokomocja. Od stopniowego unoszenia głowy i ramion, przez różne formy siadania, pełzania, stawania z podtrzymywaniem, raczkowania do względnie samodzielnego chodu. Należy wzmacniać motywację dziecka (słowami, uśmiechem) do panowania nad własnym ciałem.
*  U niemowlęcia stopniowo doskonalą się czynności chwytne, w czym zmysł dotyku jest wspomagany relatywnie dobrze już rozwiniętymi zmysłami wzroku oraz smaku. W rozwoju motorycznym niemowlęcia następuje  tzw. "etap ruchów manipulacyj­nych". Dziecko uczy się, który przedmiot jest blisko, a który daleko, dostrzega różnicę między zimnym i ciepłym, poznaje zjawiska wynikające z prawa ciążenia, uczy się rozróżniać kolory i ich odcienie. Jego rozeznanie w otaczającym, ciągle jeszcze obcym świecie jest coraz pełniejsze. W rozwoju chwy­tu można wyróżnić etapy:
- wyłączenie odruchu zamykania dłoni,
- reakcję ruchową obejmującą niemal całe ciało na widok przedmiotu,
- ukierunkowanie bezpo­średnio na cel działanie kończyn górnych.
*  Wiek faz rozwoju lokomocyjnego i wyprostnej pozycji ciała naukowcy podzielili na 34 fazy rozwoju ruchowego małego dziecka, związane z rozwojem ruchów głowy i tułowia, pozycji siadania, pionizacji ciała oraz ruchów lokomocyjnych u niemowląt.

 W okresie do pierwszego roku życia wystepują największe przyrosty wysokości ciała w całym życiu.
 

 Rozwój motoryczny w okresie poniemowlęcym i przedszkolnym czyli w okresie dzieciństwa niezróżnicowanego płciowo

W okresie poniemowlęcym zmiany motoryczne polegają na doskonaleniu czynności już znanych oraz na uczeniu się ruchów już nowych. Rozwój motoryki jest związany z rozwojem mowy, pamięci i wyobraźni dziecka. Na przełomie 2, 3 roku życia pojawiają się ruchy celowe zgodne z przeznaczeniem przedmiotu (praksje). Okres przedszkolny jest nazywany w literaturze pierwszym apogeum motoryczności lub złotym okresem motoryczności.
 Do najbardziej charakterystycznych właściwości ruchowych dzieci możemy zaliczyć:
- zdolność przyswajania kilku umiejętności ruchowych jednocześnie,
- biologiczna potrzeba ruchu,
- niska zdolność koncentracji uwagi na jednej czynności,
- występowanie wysokiej płynności, rytmu i harmonii,
- zaznaczanie się dymorfizmu płciowego w sprawności i zainteresowaniach.

*   Od 1 do 3 roku życia doskonalą się: pokony­wanie przestrzeni, pojawiają się czynności zupełnie nieznane. Chód już może odbywać się po zróżnicowanych płaszczyznach, zaczyna występować kontrolowana forma biegu, pierwsze przejawy samoobsługi oraz pojawiają się umiejętności rzutów i podskoków. Wrodzone uzdolnienia motoryczne mogą się w pełni rozwijać tylko w procesie ciągłego zma­gania ze środowiskiem zewnętrznym.
*   W 2 roku życia chód staje się już dość swobodny. Dziecko zaczyna nosić różne przedmioty, co ma związek z doskonaleniem się równowagi, a więc umiejętności balansowania własnym ciałem;
*   około 16-18 miesiąca życia potrafi już pokonać pewne przeszkody.
*   2/3 rok pojawia się w biegu nieznaczna faza lotu, co wiąże się ze zdolnością wykonywania skoków, wykonanie rzutów.
*   W 3 roku życia zaczątki tworzenia kombinacji np. biegu i skoku oraz chwytu i rzutu.
*   Rozwój motoryczny jest ściśle związany z opanowaniem mowy i stopniowym przechodzeniem od myślenia konkretno-obrazowego do abstrak­cyjnego.
*   2/3 roku życia pojawiają się praksje - ruchy celowe, zgodne z przeznaczeniem przedmiotu.
*   Okres wczesnodziecięcy cechuje ogromna chęć do ruchu i działania, co ma niewątpliwy związek ze zjawiskiem autostymulacji.

 Czas około 5 roku życia nazywany jest "złotym okresem motoryczności" lub "pierwszym apogeum motorycznym". Harmonia proporcji morfologicznych oraz dojrzewania ośrodkowego układu nerwowego i charakterystyka równowagi pod względem rozwoju psychicznego sprawiają, że ruchy dziecka w tym okresie są szczególnie celowe, swobodne, płynne. Dość dalece zaawansowana jest motoryczność o charakterze zabawowo-sportowym. Większość dzieci potrafi harmonijnie podrzucać i łapać piłkę, opanowało kombinację ruchową biegu z kopnięciem piłki, a niektóre potrafią wykonać skok z rozbiegu. Następuje wyjątkowy przyrost w zakresie koordynacji ruchów.

Jednym z często występujących problemów jest leworęczność dziecka. Szacuje się, że osoby praworęczne stanowią ok. 90-95%. Kultura i tradycja powodują, że praworęczność jest dla dziecka korzystniejsza z punktu widzenia przystosowania psych i społecznych: uczenie się jest łatwiejsze, wszelkie instrukcje są bardziej zrozumiale, dostosowanie się do oczekiwań społecznych jest uła­twione, praworęcznym sprzyja rozwój pozytywnej samooceny.
 

Mielinizacja – polega na tworzeniu się na włóknach nerwowych błonki mielinowej wytwarzanej przez komórki Schwamma, która spełnia rolę naturalnego izolatora włókien nerwowych. Proces ten zapobiega przenoszeniu się stanów pobudzenia na komórki sąsiednie. W efekcie mielinizacja poprawia szybkość i efektywność przewodnictwa nerwowego i ogranicza względnie przyruchy .

Inerwacja – polega na wzrastaniu błon włókien nerwowych do odpowiednich zakończeń nerwowych. Proces ten wpływa na koordynację nerwowo – mięśniową i odgrywa decydującą rolę w opanowaniu przez dziecko poszczególnych czynności ruchowych (kończy się około 6 roku życia).

 Hurlock [1985] wskazuje powody, które sprawiają, że właściwy rozwój ruchowy i praca nad własnym ciałem są psychologicznie i społecznie ważne:
* ćwiczenia  bezpośrednio wpływają na polepszenie zdrowia fizycznego i psychicznego;
* dzieci mogą wyładować nadmiar energii, lepiej znoszą napięcia i frustracje - katartyczna rola ćwiczeń;
* dobry rozwój ruchowy dziecka daje mu poczucie pewności, zadowolenia i własnej adekwatności (niezależności);
* lepsza kontrola motoryki i umiejętności ruchowe mogą zapewnić dziecku indywidu­alną rozrywkę;
* właściwy rozwój ruchowy ułatwia akceptację społeczną, a nawet umożliwia dziecku zajmowanie roli przywódcy grupy;
* dziecko ruchowo sprawne ma większe szansę na poczucie własnego bezpieczeństwa i poprawę odczuwania wartości własnego "ja".

W procesach sterowania ruchami człowieka bardzo ważną rolę odgrywa centralny i obwodowy układ nerwowy.

 
 Rozwój motoryczności w okresie młodszym szkolnym - okresie przedpokwitaniowym (pierwszej części dzieciństwa zróżnicowanego płciowo)

*   Rozpoczyna się z chwilą przekroczenia przez dziecko progu szkoły. Wstrząs, związany z nagłą zmianą warunków życia, a szczególnie ograniczenia, jakie narzuca instytucja szkolna w zakresie ruchliwości dziecka, nie pozostają bez wpływu dla rozwoju motorycznego.
*    Zna­czenie dla rozwoju motorycznego ma postępująca ossyfikacja szkieletu oraz ostatni etap inerwacji mm ręki. Zakończenie procesów inerwacji ma pierwszorzędne znaczenie w przyswajaniu takich czynności jak pisanie, rysowanie. Wg Przewędy u uczniów w pierwszych klasach szkoły podstawowej obserwuje się:
• dość bogatą  formę prostych czynności ruchowych;
• małe wyrobienie cech, z wyjątkiem dużej gibkości oraz dość znacznej zwinności, a nieraz swoistej szybkości;
• rozumienie treści ruchów, co pozwala w ćwiczeniach przejść z form zabawowych i zadaniowych do formy ścisłej;
• wzbogacenie, zwiększenie siły działania i różnorodności motywów, podejmowanie czynności ruchowych, których wykorzystanie pozwala pedagogowi kształtować zainteresowania ruchowe ucznia.

*   W rozwoju człowieka bardzo silne jest zjawisko integralności przebiegu różnych właściwości i funkcji ustroju. "Pożądane właściwości przejawiają tendencje do występowania razem. Nie zauważono uje­mnej korelacji pomiędzy inteligencją a wysokością ciała, siłą, zdrowiem fizycznym lub zrównoważeniem emocjonalnym". Dowodzi się również występowania bezpośredniego związku między poziomem dojrzało­ści motorycznej a wynikami w nauce. Dzieci o małym zasobie umiejętności ruchowych i niskiej sprawności ogólnej gorzej adaptują się do wymagań stawianych przez szkołę

Końcowy etap okresu wczesnoszkolnego - okresu przedpokwitaniowego
Okres ten nazywany jest drugim apogeum motoryczności lub okresem dziecka doskonałego.
- wykonywane ruchy charakteryzują rytm, płynność i harmonię,
- szybki rozwój zdolności motorycznych,
- rozumienie treści ruchu co pozwala w ćwiczeniach przejść z zabawowych i zadaniowych form nauki na formy ścisłe,
- zdolność przyswajania sobie nowych ruchów o skomplikowanej strukturze,
- duża umiejętność koncentracji uwagi na jednej czynności,
- możliwość podejmowania systematycznej pracy nad sobą.

U dziewcząt ok. 10-11 roku życia, a u chłopców ok. 12-13 następuje faza wyjątkowej łatwości przyswajania sobie ruchów nowych i o dość skomplikowanej strukturze. Okres ten określany jest  jako "drugie apogeum w rozwoju motoryczności", „okres dziecka doskonałego”.
Znamiennymi cechami są.:
- harmonia proporcji ciała,
- refleksyjność ruchu, 
- celowość działania i wszechstronne zainteresowania motoryczne.
Równocześnie dzieci charakteryzują się w tym okresie dość dużą umiejętno­ścią koncentracji na jednej czynności oraz możliwości podejmowania systematycznej pracy nad sobą. Optymalny etap nauczania ruchów w okresie młodszym szkolnym zwykle kończy się wraz z pojawieniem się pierwszych wyraźnych symptomów dojrzewania. Oczywiście, te wszystkie pozytywne przemiany w motoryczności odnoszą się głównie do zdolności koordynacyjnych.  Siła, szybkość i wytrzymałość mogą osiągnąć rekordowy poziom dopiero w okresach późniejszych.
 

Pierwsze i drugie apogeum motorycznosci

I apogeum – z uwagi na dość szeroki zasób i doskonałość wielu umiejętności ruchowych wiek około 5 roku życia nazywamy ”złotym wiekiem motorycznym” lub inaczej „pierwszym apogeum motorycznym”. Harmonia proporcji morfologicznych oraz dojrzewania ośrodkowego układu nerwowego i charakterystyczna równowaga pod względem rozwoju psychicznego sprawiają, że ruchy dziecka w tym okresie są szczególnie celowe, swobodne, płynne i w ogóle przyjemne dla oka.

Do charakterystycznych czynności zaliczyć można:
-zdolnosci przyswajania kilku umiejętności ruchowych jednocześnie,
-biologiczną potrzebę ruchu,
-niską zdolność koncentracji uwagi na jednej czynności,
-występowanie wysokiej płynności, rytmu i harmoni,
-zaznaczenie się dymorfizmu płciowego w sprawności i zainteresowaniach.

Rozwój motoryczny w okresie pokwitania (dojrzewania), drugiej części dzieciństwa zróżnicowanego płciowo i w okresie młodzieńczym

*   burzliwe przemiany zachodzą w całym ustroju takie jak:
- dojrzewanie procesów hamowania i pobudzania w ośrodkach nerwowych,
- zmiany w równowadze fizjologicznej,
- intensywność rozrostu morfologicznego,
- zmiany proporcji całego ciała.
*   Obserwowane równolegle zjawisko skoku pokwitaniowego oraz nagłe przemieszczenie się środka ciężkości ciała ku górze powodują zmiany jakościowe w motoryczności. To okres dalszego rozwoju, który prowadzi do osiągnięcia czegoś jakościowo innego, na nowym poziomie organizacji procesów i zjawisk.
*   Okres dojrzewania w końcowym etapie prowadzi też do ukształtowania się indywidualnego stylu motorycznego i powstania modelu zachowań w kulturze fizycznej.
*   Ze zmienności ontogenetycznej poszczególnych cech funkcjonalnych wynika, iż żadna spośród nich nie powtarza drogi rozwojowej innej cechy. W motoryczności człowieka poważnie zniekształcony pozostaje nawet klasyczny podział rozwoju osobniczego na etapy: wzrastania, stabilizacji i inwolucji.
*   Po skoku pokwitaniowym wysokości ciała - szczególnie u dziewcząt - następuje gwałtowny przyrost masy ciała, głównie przez zwiększenie się ilości nieaktywnej tkanki tłuszczowej. Równocześnie zmieniają się proporcje ciała dziewcząt tj. następuje poszerzenie bioder przy nieznacznym przyroście barków, co powoduje trudności w ćwiczeniach takich jak pokonywanie oporu własnego ciała (np. w ćwiczeniach gimnastycznych).
*   Dla motoryczności człowieka poważne znaczenie mają zmiany, jakie po okresie dojrze­wania płciowego ujawniają się w zakresie siły względnej, tzn. stosunku siły bezwzględnej do masy ciała.
*   Na zmiany zdolności szybkości duży wpływ mają przemiany zachodzące w ustroju, związane ze zdolnością wykorzystania energii z rozpadu wysokoenergety­cznych związków fosforowych, coraz sprawniejszą inerwacją mm, doskonalenia ośrodków korowych oraz rozwojem tkanki mm.
*   Wydolność fizyczna i wytrzymałość są cechami, szczególnie u dziewcząt, wyjątkowo zaniedbanymi i pozbawionymi należytej stymulacji w procesie rozwoju.
*   Za ważny miernik rozwoju motorycznego uznaje się także poziom zdolności zwinnościowych.
*   W zakresie motoryczności sportowej mogą pojawiać się pewne zakłócania, które najwyraźniej i ujawniają się:
-   w trudnych ruchach acyklicznych (np. ćwiczeniach gimnastycznych na przyrządach);
-   ruchach kombinowanych;
-   przy uczeniu się nowych ruchów;
-   w postawie ciała podczas wykonywania ruchów oraz przyruchach;
-   w ruchach wymagających wyjątkowej dokładności i precyzji.

 
W okresie młodzieńczym cechy te, wzmocnione dalszym dość intensywnym wzrastaniem ciała, rozwojem muskulatury, hormonalnym przestrojeniem ustroju, powrotem do równowagi między procesami pobudzenia i hamowania oraz rozwojem wegetatyki, stwa­rzają wszelkie podstawy dochodzenia w działaniach motorycznych do najwyższych osiąg­nięć. Pod koniec okresu młodzieńczego (ok. 20-24. roku życia) zachowanie ruchowe ma już niemal wszystkie istotne  właściwości w pełni dojrzalej motorycznie kobiety i mężczyzny. Obok aktywnego trybu życia, pierwszoplanowe znaczenie posiada racjonalne odżywianie, metody wypoczynku, higiena całego ciała itp.
Okres młodzieńczy – charakteryzuje się powrotem do równowagi, a także ukształtowaniem dojrzałej motorycznie kobiety i mężczyzny. W tym okresie u osób nietrenujących występują maksymalne wartości w poziomie większości zdolności motorycznych.

 Motoryczność wieku dorosłego i dojrzałego
Dla większości populacji wiek ten jest początkiem inwolucji motorycznej przebiegającej w różnym tempie i różnie w odniesieniu do poszczególnych zdolności i motorycznych. Bez stałej aktywności fizycznej jest to proces nieunikniony i przyspieszony.
*  Codzienna aktywność życiowa oraz obowiązki zawodowe niejako prowokują w tym okresie do pewnej stereotypii zachowań motorycznych. Praca zawodowa, zwykle przebiega przy utrzymaniu jednostajnej, mało angażującej cały ustrój pozycji ciała.
*   U ludzi trenujących wyczynowo pierwsze lata tego okresu cechuje szczególnie ekonomia, celowość i refleksyjność motoryczna. Motoryka wsparta uruchomieniem wszystkich rezerw organicznych, osiągnięciem najwyższego pułapu wydolności fizycznej oraz siły mm, sprzyja szczytowym wynikom w wielu dyscyplinach sporto­wych.
*   Znaczące różnice zachodzą w obrazie motorycznym kobiet i mężczyzn. Na dymorfizm płciowy w budowie ciała nakładają się odrębności  występujące w sferze fizjologicznej i psychicznej.
- Mężczyźni dominują w działaniach motorycznych, wymagających wykazaniem się wysokim poziomem siły i wytrzymałości. Mają też lepszy czas reakcji od kobiet.
- Dostrzega się pewną przewagę kobiet w niektórych czynnościach codziennych, charakteryzujących się precyzją postępowania ruchowego i wytrzymałością w jego podej­mowaniu. Motoryczność kobiet cechuje się większą płynnością, elastycznością i rytmizacją ruchu. Wyraźna jest przewaga kobiet w zakresie obszerności ruchów w stawach, czyli tzw. gibkości. Znaczna specyfika cechuje motoryczność kobiet w związku z przebiegiem takich procesów biologicznych właściwych kobiecie, jak ciąża i klimakterium.

Motoryczność a zjawisko starzenia się i okres starości
- następuje obniżenie przystosowawczych zdolności do czynności środowiska zewnętrznego,
- trudności z dostosowaniem się do bodźców stresowych,
- wolniejszy powrót do równowagi ustrojowej,
- osłabienie pamięci, koncentracji, uwagi,
- osłabienie koordynacji nerwowo – mięśniowej,- ucieczka przed uczeniem się nowych ruchów – neofobia.
Wraz z nieuchronnym zjawiskiem starzenia się zachodzą wielokierunkowe zmiany motoryczne, co zauważa się w trybie życia i stanie zdrowia. Nasilona aktywność ruchowa jest jednym z ważnych czynników mających sprzyjać opóźnieniu procesu starzenia. Istnieje pogląd, że jest ona o wiele skuteczniejsza niż środki farmakologiczne czy hormony. Ćwiczenia mogą zwiększyć fizjologiczną wydolność, poprawiać pracę serca, zwiększyć elastyczność ścian naczyń, polepszyć sprawność zmysłów, poprawić ukrwienie mózgu itd. Proces inwolucji notorycznej jest jednak nieuchronny.
*   Następuje redukcja liczby komórek nerwowych w mózgu i atrofia mm.
*   Obniża się proces syntezy protein, a szczególnie następuje utrata szybkokurczliwych włókien mm .
*   Zmienia się chemiczny skład krwi, zakłócenia występują w ciśnieniu krwi oraz ciepłocie ciała.
*   Zmiany w układzie nerwowym wyrazające się zwiększoną labilnością emocjonalną, osłabieniem pamięci, koncentracji, uwagi i w ogóle następuje regres właściwości psychicznych. 
*   Pojawia się zanik potrzeby ruchu, ucieczka przed uczeniem się ruchu nowego ("neofobia") i niechęć do wysiłku fizycznego. Obserwowane znaczne osłabienie  koordynacji nerwowo-mięśnowej i demielinizacja włókien nerwowych przyczynia się do rozpadu wcześniej stworzonych kombinacji motorycznych

Sprawność fizyczna jest jednak uwarunkowana całym kontekstem życia społeczno-emocjonalnego. Panuje dość powszechne przekonanie, że dzięki udziałowi w rekreacji fizycznej również człowiek w starszym wieku może nadal wierzyć we własne siły, tworzyć rzeczy społecznie ważne oraz znaleźć w życiu sens i zadowolenie. Stwierdzono wielokrotnie, że z wiekiem ulegamy ograniczeniu możliwości adaptacji do wysiłku fizycznego. Jednak, gdy osoby w starszym wieku ćwiczą z relatywnie wysoką intensywnością, to i u nich następuje wyraźny przyrost wydolności tlenowej oraz siły mm.

na podstawie książki "Antropomotoryka" W.Osiński 2003