|
Wskaźniki określają kształt, proporcje poszczególnych części ciała lub ogólną budowę ciała.
Najczęściej mają postać ilorazu, w którym wymiar mniejszy przedstawiony jest w procentach wymiaru większego.
Wskaźniki mogą mieć różnorodne zastosowanie:
- ułatwiają kontrolę prawidłowości procesów rozwojowych,
- określają dymorfizm płciowy,
- stanowią podstawę do wyróżnienia typów somatycznych.
Wzrastanie z wiekiem wysokości i masy ciała
Najbardziej charakterystyczną właściwością okresu progresywnej ontogenezy jest wzrastanie z wiekiem wysokości i masy ciała, a także poszczególnych jego wymiarów i odcinków, przy czym szybkość wzrastania z wiekiem, czyli tempo wzrastania jest nierównomierne.
Zjawisko przyspieszonego wzrastania w pewnych okresach, a zwolnionego w innych, zwane rytmem wzrastania, można zaobserwować na podstawie danych pochodzących badań Brody'ego.
Analizując krzywe można prześledzić główne aspekty rozwoju:
1. kinetykę rozwoju, tj. poziom i kierunek rozwoju - na podstawie średnich arytmetycznych wysokości i masy ciała w kolejnych przedziałach wieku,
2. dynamikę (tempo) rozwoju - na podstawie średnich przyrostów rocznych wysokości i masy ciała,
3. rytmiczność rozwoju - występowanie okresów szybkiego i zwolnionego wzrastania.
Przebieg procesów rozwojowych jest zróżnicowany w zależności od płci.
Różnice w poziomie i rytmice wzrastania między chłopcami i dziewczętami określa się jako dymorfizm płciowy wzrastania.
Normy rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży
Charakterystyki statystyczne (przeciętne i miary zmienności) dotyczące np. wymiarów cech somatycznych, liczby wyrżniętych zębów stałych, wieku występowania kolejnych stadiów wtórnych cech płciowych, czy też wieku pojawiania się menarche - przy zachowaniu odpowiednich warunków reprezentatywności materiałów - odzwierciedlają stan rozwoju fizycznego badanej populacji. Tego rodzaju informacje wykorzystywane są do konstruowania tzw. norm rozwojowych.
Pojęcie normy w ujęciu biologicznym jest w znacznym stopniu skomplikowane. Mamy tu na uwadze pewien wzorzec optymalnych współzależności miedzy organizmem a środowiskiem jego bytowania, w którym w procesie filogenezy został ustabilizowany właściwy mu zespół genów (Wolański 1975).
Zakres reakcji fenotypowych umożliwiających rozwój, przetrwanie i przedłużenie gatunku zależy od genotypu, natomiast środowisko decyduje, jaki zakres normy reakcji może być wykorzystany w konkretnych warunkach środowiskowych przez poszczególne genotypy.
Odnośnie do populacji mówimy o normie adaptacyjnej wynikającej ze zróżnicowanych zakresów reaktywności osobników wchodzących w jej skład.
Dla celów praktycznych posługujemy się pojęciem normy w ujęciu statystycznym jako określonym zasięgiem zmienności danej cechy wokół wartości centralnej, np. średniej arytmetycznej  (x)(powinno to wyglądać jak x z kreseczką nad x) lub mediany (Me). Zakresy zmienności są wyznaczone przeważnie przez odchylenie standardowe (s)(sd) lub jednostki unormowane, np. centyle (C).
Zakres zmienności zawarty w przedziale x(średnia ar.) ± 3 s uznaje się za tzw. normę szeroką - fizjologiczną - wyznaczającą granice normalności.
Zakres zmienności z warty w przedziale X(średnia ar.)± 1 s traktuje się jako tzw. normę wąską, która zgodnie z prawami rozkładu normalnego obejmuje 68,26% obserwacji.
Jeżeli posługujemy się ujęciami centylowymi, to za normę szeroka przyjmujemy przeważnie zakres między 3 a 97 centylem, a za normę wąską - miedzy 25 a 75 centylem.
x (średnia ar.) ± 1s = 68,26%, 25-75 centyl
x (średnia ar.) ± 2s = 95,44%,
x (średnia ar.) ± 3s = 99,74%, 3 -97 centyl
Centyle są jednostkami unormowanymi, dzielącymi całą skalę zmienności danej cechy (w przypadku norm w obrębie określonej grupy wieku i płci) na sto(100) równolicznych części. Każdy centyl posiada oznaczony rząd lub inaczej rangę centylową, której odpowiadają określone wartości danej cechy. Centyl rzędu p jest taką wartością cechy, od której mniejszych jest p%, a większych 100 - p% obserwacji.
Graficznym obrazem normy centylowej są tzw. siatki centylowe.
Siatki centylowe umożliwiają:
- proste, a zarazem precyzyjne określenie położenia badanego osobnika na tle zmienności wymiarów w grupie wiekowej i środowiskowej, do której należy,
- porównanie poziomu rozwoju cech różnie mianowanych,
- śledzenie indywidualnych linii rozwoju, z uwzględnieniem poziomu, tempa i harmonii rozwoju,
- określenie wieku rozwojowego, np. stopnia zaawansowania w rozwoju morfologicznym czy zębowym,
- wychwytywanie zaburzeń w rozwoju fizycznym,
- prognozowanie dorosłej wysokości ciała.
Dane pomiarowe, na podstawie których są konstruowane normy rozwojowe, powinny pochodzić z prób losowych, reprezentatywnych z uwagi na liczebność, środowisko (duże miasto, małe miasto, wieś, region) i aktualność czasu badań.
Normy wiodące są opracowywane na materiałach pochodzących z możliwie najlepszych warunków ekonomiczno-bytowych w kraju.
Przy naborze do sportu często są stosowane normy świadomie podwyższone - stawiające badanym osobnikom większe wymagania pod względem stanu rozwoju fizycznego.
Wiek rozwojowy - kryteria i metody jego oceny
Zróżnicowanie genetyczne i oddziaływania środowiskowe powodują, że osobnicy będący w jednakowym wieku kalendarzowym różnią się poziomem zaawansowania w rozwoju np. somatycznym, funkcjonalnym czy dojrzałości płciowej, stąd wiek kalendarzowy nie jest wystarczającą miarą rozwoju. Właściwą miarą rozwoju jest tzw. wiek rozwojowy - biologiczny, który można określić na podstawie stopnia wykształcenia niektórych cech lub układów organizmu.
Stopień tego rozwoju jest szacowany w stosunku do wartości przeciętnych występujących w danej grupie wieku kalendarzowego, do której należy badany, lub do wielkości dorosłych.
1. Morfologiczne kryterium oceny wieku rozwojowego - wiek morfologiczny
Ocena wieku rozwojowego za pomocą kryterium morfologicznego - ze względu na dużą łatwość i długi czas stosowania - stanowi zazwyczaj punkt wyjścia do ewentualnej dalszej, bardziej złożonej diagnozy rozwoju fizycznego dziecka.
Wyniki pomiarów cech morfologicznych (najczęściej jest to wysokość ciała, masa ciała i wzajemne relacje tych cech) odnosimy do odpowiednich standardów - norm rozwojowych w formie tablic lub w postaci graficznej.
Istnieje wiele metod oceny wieku morfologicznego w zależności od rodzaju i sposobu konstrukcji standardu:
- metoda tablic Pirqueta, zawierających średnie arytmetyczne kilku cech antropometrycznych w grupach płci i wieku; obecnie stosowane standardy obok średnich arytmetycznych cech podają także wielkość odchyleń standardowych pozwalających na utworzenie przedziału normy,
- metoda morfogramów, oparta na średnich wielkościach zespołu cech w kolejnych przedziałach wieku, służąca głównie do oceny proporcji ciała,
- graficzna metoda oceny wieku rozwojowego i proporcji wagowo-wzrostowych, pozwalająca na określenie wieku morfologicznego i stopnia jego zgodności lub niezgodności z wiekiem chronologicznym, a także proporcji wagowo-wzrostowych,
- metoda tablic lub siatek centylowych, oparta na medianie i centylach.
Przy jednorazowej ocenie wieku morfologicznego wyniki pomiarów badanego porównujemy z odpowiednimi normami zawartymi w tabelach lub na siatkach centylowych i odczytujemy wiek, w którym cecha, np. wysokość ciała, odpowiada medianie. Jeżeli wiek morfologiczny określany jest na podstawie dwóch cech, to stosujemy proste uśrednienie:
wiek morfologiczny = (wiek wysokości + wiek masy ciała) / 2
Powyższe postępowanie jest w miarę poprawne jedynie wówczas, gdy istnieje mała rozbieżność między wiekiem wysokości a wiekiem masy ciała.
Jeżeli dziecko było badane w sposób ciągły, to przez naniesienie na siatkę centylową i połączenie kilku punktów odpowiadających kolejnym wynikom pomiarów dokonywanych w określonym wieku kalendarzowym otrzymamy krzywą indywidualnego rozwoju, której przebieg na tle kanałów centylowych możemy analizować z punktu widzenia poziomu, tempa i harmonijności rozwoju.
Metoda morfologiczna oceny wieku rozwojowego jest na tyle prosta i uniwersalna, że może być stosowana powszechnie z pewnymi jednak zastrzeżeniami.
Pamiętać należy, że wysokość ciała dziecka w chwili badania zależy zarówno od genetycznie zdeterminowanego tempa rozwoju, jak i od (niezależnie od tempa) genetycznie zdeterminowanej dorosłej wysokości ciała. Może się zdarzyć, iż niski poziom rozwoju wysokości ciała dziecka będzie interpretowany jako opóźnienie rozwojowe, podczas gdy faktycznie może on wynikać z dziedziczonej po rodzicach niskorosłości. Dlatego też ocena rozwoju biologicznego przy użyciu kryterium morfologicznego powinna być dokonywana z uwzględnieniem wysokości ciała ojca i matki.
2. Kryterium zębowe oceny wieku rozwojowego - wiek zębowy
Przy ocenie bierzemy pod uwagę liczbę wyrżniętych zębów u badanego lub ich kategorie
(od ok. 6 miesiąca do 2,5 roku życia - zęby mleczne, od 5-6 do 14-15 r. życia - zęby stałe).
Wiek zębowy dziecka określamy więc przez porównanie:
- łącznej liczby zębów stałych u dziecka badanego z przeciętną liczbą zębów stałych
w populacji porównawczej,
- wieku kalendarzowego wyrzynania się zębów poszczególnych kategorii u badanego
dziecka z przeciętnym wiekiem wyrzynania się tych samych zębów w populacji stanowiącej układ odniesienia.
3. Kryterium wtórnych cech płciowych w ocenie wieku rozwojowego - wiek wtórnych (zewnętrznych) cech płciowych
Ocenie poddaje się:
u chłopców - rozwój narządów płciowych (prącie, jądra, moszna),
u dziewcząt - rozwój piersi,
a u obojga płci - rozwój owłosienia łonowego.
Stadium rozwoju określamy przez porównanie tych cech z wzorcami zawartymi w 5-stopniowej skali Tannera, a następnie wiek kalendarzowy badanego dziecka odnosimy do zakresu normy wyznaczonej przez średnią arytmetyczną i odchylenie standardowe wieku występowania tego samego stadium w populacji porównawczej lub do siatki centylowej.
Metoda może być stosowana tylko w stosunkowo krótkim odcinku ontogenezy (2-5 lat)
- w trakcie dojrzewania płciowego.
Jednoznaczną informację o stanie dojrzałości płciowej dziewcząt stanowi wiek wystąpienia pierwszej miesiączki (menarche).
Pierwszrzędowe cechy płciowe to gruczoły płciowe - jądra u mężczyzn i jajniki u kobiet.
4. Kryterium wieku szkieletowego - wiek kostny
Możliwość określania wieku szkieletowego wynika z postępujących z wiekiem procesów kostnienia.
Procesy te charakteryzuje stała kolejność pojawiania się punktów kostnienia w poszczególnych kościach w ciągu progresywnej fazy ontogenezy.
Najczęściej na podstawie zdjęć rentgenowskich oceniamy stopień kostnienia (jądra kostnienia) dalszych nasad kości przedramienia, nadgarstka, śródręcza i palców.
Wyróżniamy dwie metody oceny - atlasową i punktową.
W metodzie atlasowej (Todda) rentgenogramy badanego porównujemy z odpowiednimi standardami dla kolejnych kategorii wieku danej płci - wzorcami zawartymi w atlasie radiologicznym. Dla populacji dzieci i młodzieży w Polsce posługujemy się atlasem opracowanym przez J. Kopczyńską-Sikorską.
Odnajdujemy najbardziej zbliżony wzorzec i odczytujemy odpowiadający mu wiek szkieletowy.
W metodzie punktowej Achesona (rozwiniętej przez Tannera i wsp.) przyznawana jest odpowiednia liczba punktów za pojawianie się punktów kostnienia w poszczególnych kościach, ich kształt i wielkość.
Suma punktów stanowi podstawę oceny wieku kostnego, który odczytujemy zazwyczaj z siatki centylowej. Maksymalna suma punktów za zakończenie procesów kostnienia 20 kości (nasady dalsze kości przedramienia i większość kości ręki) wynosi 1000.
Metodą wieku szkieletowego możemy oceniać wiek rozwojowy przez stosunkowo długi odcinek ontogenezy - od urodzenia do zakończenia fazy młodzieńczej. Mimo dużej trafności i rzetelności metody wieku szkieletowego, stosowanie jej jest znacznie ograniczone z powodu szkodliwego oddziaływania promieni rtg.
|
